Eş‘arî Atomculuğu;-Erken Dönem Eş‘arî Kelâmında Cevher Anlayışı-

Atomculuk, kelâm ilminden önce farklı coğrafya ve medeniyetlerde de görülen bir âlem tasavvurudur. Çalışmanın birinci bölümü bu nedenle, kelâm atomculuğunun kaynağı hakkındaki tartışmalar ile en meşhur atomculuk modelleri olan Yunan ve Hint atomcu düşüncelerinin - özellikle- atom hakkındaki görüşlerine ayrılmıştır. Birinci bölümde kelâm atomculuğunun kaynağı ile ilgili kesin bir yargıya ulaşmak yahut bir iddia ortaya koymaktan ziyade atomcu teorinin nasıl farklı düşünceleri temellendirmek için kullanıldığı üzerinde durulmuştur. Kelâm ilmine Mu‘tezile tarafından dâhil edildiği için atomculuğun; kelâmî ilkelerle uyumlu hale getirilmesi, yöneltilen eleştirilerle gelişmesi ve dönüşmesi de Mu‘tezilî kelâmcılar elinde olmuştur. Bu sebeple çalışmanın ikinci bölümünde Mu‘tezile'nin cevher anlayışı ele alınmıştır. Kendi kelâmî ilkeleri ile uyumlu bir cevher anlayışı ortaya koyan Mu‘tezilî kelâmcılar gerek cevherin tanımı gerek özellikleri gerekse arazlarla ilişkisi ve cismi oluşturma keyfiyeti konusunda birbirlerinden farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Mu‘tezile ile kelâmî birçok konuda farklı görüşler ileri süren Eş‘arî kelâmcılar cevher-araz teorisine dayanan âlem anlayışını savunmak konusunda Mu‘tezile'yi takip etmiştir. Mütekaddim dönem Eş‘arî kelâmında atomculuk teorisi, mezhebin kurucusu Ebu'l-Hasan el-Eş‘arî'den itibaren benimsenmiştir. İmam Eş‘arî'den sonra mezhebin diğer mensupları Ebû Bekr el-Bâkıllânî, İbn Fûrek, Ebû İshâk el-İsferâyînî, Ebû Ca‘fer es-Simnânî, Abdulkâhir el-Bağdâdî, İmâmu'l-Haremeyn el-Cüveynî ve Abdurrahman b. Me'mûn el-Mütevellî tarafından da savunulan, geliştirilen, detaylandırılan ve güçlendiren cevher anlayışı ise çalışmanın üçüncü bölümünü ve konusunu oluşturmuştur. Temelde Eş‘arî cevher anlayışını içeren bu bölümde ayrıca bu anlayışın Mu‘tezile ile kıyaslanması ve mezhep özelindeki değerlendirmesi de yapılmıştır.